नयाँ दिल्ली,९ कात्तिक । भारतको राजधानी दिल्लीमा वायु प्रदूषण ऐतिहासिक रूपमा बढेसँगै सरकारले अब ‘क्लाउड सिडिङ’ प्रविधिबाट कृत्रिम वर्षा गराउने तयारी थालेको छ। अति सूक्ष्म धुलो कण (PM 2.5) को स्तर जनवरीपछिकै उच्च बिन्दुमा पुगेपछि आपतकालीन उपायको रूपमा यो योजना अघि बढाइएको हो।
दिल्लीमा पहिलोपटक कृत्रिम वर्षा सम्भव
मुख्यमन्त्री रेखा गुप्ताले सामाजिक सञ्जाल ‘एक्स’ (X) मार्फत लेखेकी छन्— “दिल्लीमा पहिलो पटक क्लाउड सिडिङमार्फत कृत्रिम वर्षा गराउने तयारी पूरा भएको छ, जुन वायु प्रदूषणविरुद्धको लडाइँमा ऐतिहासिक कदम हुनेछ।”
उनका अनुसार भारत मौसम विभागले अक्टोबर २८ देखि ३० बीचमा बादल लाग्ने सम्भावना बताएको छ। मौसम अनुकूल रहेमा अक्टोबर २९ मा दिल्लीमा पहिलो कृत्रिम वर्षा हुनसक्ने छ।
क्लाउड सिडिङ के हो र कसरी काम गर्छ ?
क्लाउड सिडिङ भनेको बादलभित्र विशेष पदार्थहरू (जस्तै सिल्भर आयोडाइड, नुन, वा ड्राई आइस) छर्की वर्षा गराउने प्रविधि हो। यी कणहरूले जलवाष्पलाई केन्द्रकको रूपमा आकर्षित गरी पानीका थोपाहरू बन्न मद्दत गर्छन्, जसपछि ती वर्षाका रूपमा खस्छन्।
यसका दुई मुख्य प्रकार छन्—
- हाइड्रोस्कोपिक क्लाउड सिडिङ: नुनका कण प्रयोग गरी न्यानो बादलमा वर्षा गराउने विधि।
- ग्लेसियोजेनिक क्लाउड सिडिङ: सिल्भर आयोडाइड वा ड्राई आइस प्रयोग गरी चिसो बादलहरूमा बरफका कण बनाउने प्रविधि।
दिल्लीमा यसको लागि परिमार्जित सेसना–२०६ एच विमान प्रयोग गरिएको छ, जसले मेरठस्थित बेसबाट उडान भर्नेछ। विमानका पखेटामा जडान गरिएका फ्लेयरमार्फत यी पदार्थहरू बादलमा छर्किनेछन्।
आईआईटी कानपुरको प्राविधिक सहकार्य
क्लाउड सिडिङ परियोजना दिल्ली सरकार र आईआईटी कानपुरको संयुक्त सहकार्यमा सञ्चालन हुँदैछ। आईआईटी कानपुरले यसअघि महाराष्ट्र र कर्नाटकमा पनि यस्ता प्रयोग गरिसकेको छ।
हालै दिल्लीले पहिलो परीक्षण उडान सफलतापूर्वक सम्पन्न गरेको छ। कानपुर–मेरठ–दिल्ली–अलीगढ क्षेत्रमा गरिएको चार घण्टाको उडानले सिडिङ फ्लेयर, विमान प्रणाली र समन्वय संयन्त्रको परीक्षण गरेको हो। वातावरण मन्त्री मन्जिन्दर सिंह सिरसाले परीक्षण प्राविधिक रूपमा “पूर्ण सफल” भएको बताएका छन्।
प्रदूषण घटाउने अपेक्षा
विशेषज्ञहरूका अनुसार सफल कृत्रिम वर्षाले दिल्लीको वायु प्रदूषण सूचकांक (AQI) ५० देखि ८० अंकसम्म घटाउन सक्छ। हाल दिल्लीको एक्यूआई “अत्यन्त खराब” (३००–४००) स्तरमा छ। वर्षा हुँदा हावामा रहेका धुलो कणहरू—विशेषगरी PM 2.5 र PM 10—पखालिने भएकाले केही समयका लागि हावा सफा हुन सक्छ।
तर, वैज्ञानिकहरूले यसको प्रभाव अस्थायी मात्र हुने चेतावनी दिएका छन्। प्रदूषणका मूल कारण—सवारी धुँवा, निर्माण कार्य, पराल दहन र औद्योगिक उत्सर्जन—यथावत रहेसम्म केही दिनमै प्रदूषण पुनः बढ्ने सम्भावना रहन्छ।
हाल दिल्लीको आकाश सुक्खा र बादलविहीन छ, जसका कारण सिडिङ सुरु गर्न ढिलाइ भएको हो। विशेषज्ञका अनुसार यो प्रविधि काम गर्नका लागि लक्षित बादलमा कम्तीमा ५०% चिस्यान आवश्यक हुन्छ।
भारतमा क्लाउड सिडिङ नयाँ होइन। महाराष्ट्र, कर्नाटक, आन्ध्र प्रदेश, गुजरात र तमिलनाडुका राज्यहरूले यसलाई खडेरी नियन्त्रण र कृषिका लागि प्रयोग गरिसकेका छन्।
इन्डियन इन्स्टिच्युट अफ ट्रपिकल मेटेरोलोजीले सन् १९७२ मा पहिलो परीक्षण गरेको थियो। पछिल्लो अध्ययनअनुसार अनुकूल अवस्थामा यो प्रविधिबाट १५–२०% वर्षा बढाउन सकिने सम्भावना छ।
विशेषज्ञहरूले क्लाउड सिडिङलाई “अल्पकालीन समाधान” मात्र मान्दै यसमा अत्यधिक निर्भरता नगर्न चेतावनी दिएका छन्।
सिल्भर आयोडाइड वा ड्राई आइसको बारम्बार प्रयोगले माटो र पानीमा जैविक सञ्चय हुने खतरा रहन्छ। साथै, प्राकृतिक वर्षा र कृत्रिम वर्षाबीचको प्रभाव छुट्याउन कठिन हुने वैज्ञानिकहरूले बताएका छन्।
भारतको केन्द्रीय प्रदूषण नियन्त्रण बोर्ड (CPCB) र वायु गुणस्तर व्यवस्थापन आयोग (CAQM) ले पनि दिल्ली सरकारलाई यो प्रविधिलाई प्राथमिक उपाय नभई प्रयोगात्मक विकल्पका रूपमा लिन सल्लाह दिएका छन्।
दिल्ली अब आफ्नो पहिलो कृत्रिम वर्षाको ढोका खुलाउने तयारीमा छ। यो पहलले वायु प्रदूषण घटाउने आशा जगाए पनि, विशेषज्ञहरू चेतावनी दिन्छन्— “वर्षा अस्थायी राहत हो, स्थायी समाधान दीर्घकालीन संरचनात्मक सुधारमै निहित छ।”
